wikipedia.org
Jan Zamoyski jest postacią nietuzinkową – drugi człowiek w państwie, założyciel prywatnego miasta, trzeciej w kraju akademii, humanista, magnat, dowódca wojskowy, mecenas sztuki. Do dziś budzi podziw, szacunek jak również wiele kontrowersji.
1. Szlachcic z wielkiego rodu.
Jan Zamoyski urodził 19 marca 1542 roku w nieistniejącym już dziś zameczku, niedaleko wsi Skokówka, na przedpolach dzisiejszego Zamościa. Ród Zamoyskich przywędrował tu z województwa łęczyckiego, nabyli dwie miejscowości Wierzbę i Zamoście (obecnie Stary Zamość). Służąc królowi i biorąc udział w wojnach rodzina szybko się wzbogaciła.
Młode lata Jan spędził w Skokówce. Następnie uczył się w krasnystawskiej szkole katedralnej. Jako trzynastoletni chłopiec wjeżdża do Paryża, uczęszcza na wykłady na Sorbonie i w Kolegium Królewskim. W Padwie zostaje rektorem wydziału prawa ? przedstawicielem ogółu studentów, wyróżniający się cechach organizacyjnymi i potrafiący zjednywać sobie ludzi. ?Padwa uczyniła mnie mężem? miał powiadać Jan. Porzucił też tam kalwinizm na rzecz rzymskiego wyznania, któremu był wierny do śmierci. Po powrocie do Polski wykształcony Zamoyski otrzymał zadanie uporządkowania Archiwum Skarbca Koronnego. Szybko piął się po szczeblach administracyjnej kariery dzięki czemu znalazł się w bliskim otoczeniu króla Zygmunta Augusta.
2. Bogacz i zwinny polityk
Jan wspólnie ze szlachtą wysunął koncepcje elekcji viritum ? wyboru króla przez całą szlachtę. W 1573 roku bierze udział w poselstwie do Francji, gdzie przedstawia Henrykowi Walezjuszowi warunki objęcia tronu Polski.
Szczyt jego kariery przypada na lata panowania Stefana Batorego. Jan w ciągu kilku lat skupia ogromną władzę drugiego człowieka w państwie oraz ogromną fortunę. Król obdarza go kolejnymi godnościami, najwyższą w państwie Kanclerza Wielkiego Koronnego. Lata świetności przy boku króla Batorego wraz z jego śmiercią pomału przemijają.
W trzecim bezkrólewiu opowiada się za kandydaturą Zygmunta III Wazy. Jednak na polu Zamoyski-Zygmunt III dochodzi do secesji, której podłożem jest polityka. Z biegiem czasu Jan oddala się od tronu królewskiego skupiając się na wojnach oraz na organizacji swojej perełki – Zamościa.
Jan Zamoyski w ciągu swojego życia zgromadził ogromny majątek. Pozostawił po sobie 11 miast i ponad 200 wsi i dzierżawionych dóbr królewskich – 12 miast i 612 wsi. Utworzył ordynację z posiadanych ziem, która miała zapobiec rozdrobnieniu. Przetrwała ona do 1944 roku, a rządziło nią piętnastu ordynatów. Posiadał własne wojsko, w skład którego wchodziło 4000 piechoty (głównie piechoty węgierskiej) oraz 2000 jazdy.
3. Cztery wesela
Jan Zamoyski na ślubnym kobiercu stawał cztery razy. Dzięki małżeństwom jego majątek oraz reputacja powiększała się. Pierwsza żona to szlachcianka Anna Ossolińska, zmarła po roku trwania związku nie dając potomstwa. Kolejno poślubił 17-letnią księżniczkę Krystynę z rodziny Radziwiłłów. Trzeci raz Jan ożenił się z 14-letnią bratanicą króla-Gryzeldą Batorówną, dała ona hetmanowi dwie córki: Annę i Zofię. Gryzelda umarła przy porodzie, a i córki szybko umarły. Po raz czwarty Zamoyski ożenił się z Barbarą Tarnowską, przeżyła go o pięć lat i wydała na świat jedynego potomka męskiego, Tomasza.
4. Wszystkie grzechy Jana Zamoyskiego
Po latach postać Jana Zamoyskiego budzi wiele kontrowersji. Już we współczesnych mu czasach wplątał się w walkę międzymagnacką. Niechlubna karta w jego historii związana jest z banitą-wygnańcą Samuelem Zborowskim. Skazany powrócił do Polski wraz z królem Stefanem i działał na terenie kraju przez blisko 8 lat. Jan Zamoyski nieoczekiwanie kazał złapać Zborowskiego i skazać na śmierć. Wyrok wykonano na zamku w Krakowie. W Polsce zawrzało wokół poczynań hetmana. Posądzono go o pogwałcenie praw, wykorzystanie władzy i wyeliminowanie konkurencyjnego rodu.
Wiele kontrowersji wzbudza zachłanność z jaką Zamoyski gromadził majątek. Wykorzystywał swoją pozycję w państwie, wystawiał bardzo wysoki rachunek za służbę i udział w zmaganiach wojennych.
Zakończył życie 3 czerwca 1605 roku w Zamościu. Jego prochy i płyta nagrobna znajdują się w kaplicy Zamoyskich w Katerze Zamojskiej. Złożony również został tam Jan Zamoyski ostatni ordynat 1992 roku.
