Po odchodzącej epoce średniowiecza renesans przyniósł nowe poglądy na świat. Pod wpływem nowej myśli zmieniło się pojęcie miasta – stało się miejscem postępu, cywilizacji, nauki, kultury i sztuki skupiającym przede wszystkim działalność różnych warstw społecznych, głównie partycjatu miejskiego. Nasycony tym nowinkami filozoficznymi i kulturowymi Jan Zamoyski zaplanował budowę miasta idealnego. Aby zrealizować ten plan Zamoyski musiał przede wszystkim zabezpieczyć znaczne środki finansowe, zadbać o specjalistów budowlanych oraz o atrakcyjność nowego miejsca, tak by sprzyjało nowo osiedlonym. Potrzebował również pozyskać poparcie władcy państwa, a także Stolicy Apostolskiej.
W zgodzie w wolą króla
Decyzja o lokalizacji miasta – twierdzy została podjęta korespondencyjnie, kiedy Zamoyski przebywał na służbie u króla pnąc się po szczeblach kariery administracyjnej. Przed ostateczną decyzją na nowe miejsce udała się komisja, na czele z architektem oraz zarządcą zamechskich ziem Maciejem Topornickim, który kierował sprawami Zamojskiego w czasie jego nieobecności. Pierwotna lokalizacja nie nadawała się pod fundację. Skokówka leżała na wyspie pomiędzy dwoma rzekami, na terenie podmokłym i zbyt ciasnym na lokację miasta. Na polecenie Zamoyskiego rozpoczęto budowę na terenie otwartym w osadzie Zdanów. Pierwszym wójtem i osadźcą został Wojciech Wnuk. Już w 1580 roku powstały na terenach przedmieścia lwowskiego pierwsze domy budowniczych. Tam również powstał pierwszy kościół zamojski, a przy nim szkoła.
Fot. skyscrapercity.com
Pierwsi osadnicy na zamojskiej ziemi
Niewiele wiadomo na temat prowadzonej przez kanclerza akcji rekrutacyjnej osadników. Rzemieślnicy z kraju, głównie z Małopolski, zajmowali przydzielone im na peryferiach działki. Zostały tam usytuowane ?zakłady? uciążliwe np. metalurgiczne ze względu na hałas, a garbarsko-skórzane z powodu fetoru. Potwierdzeniem takiego procederu może być nazwa ulicy Szewskiej, która znajduje się na skraju północnej części miasta. Natomiast ulice wyróżnione podcieniami skupiały rzemieślników szczególnie zamożnych wśród nich: złotników, kuśnierzy i kupców zachodnioeuropejskich między innymi z Niemiec i Szkocji.
Miasto wielu wyznań
Zamoyskiemu zależało na ściągnięciu mieszkańców z zachodniej Europy, dlatego w 1585 roku odstępuje od zapisanej w przywileju zasady, że Zamość ma być miastem jednej wiary ? rzymskokatolickiej. Pierwszą grupą, jaka skorzystała z odstępstwa byli Ormianie. Zamoyski uznał, że ich religia nieznacznie różni się od katolickiej, dlatego zezwolił im na budowę kościoła i uposażył proboszcza. Grupa ta została ściśle ulokowana przy Rynku Wielkim. Dostała dwa bloki oraz pierzej i ulicę. Ordynat wiązał wielkie nadzieje z rozwojem specjalistycznego rzemiosła ormiańskiego-produkcja skór safianowych i wytłaczanych. Nowa grupa osadników z czasem wzbogaciła architektkę miasta specyficznymi wątkami orientalnymi. Kolejną grupą osiedloną w Zamościu byli Żydzi, którzy dopatrywali się w większej możliwości rozwoju handlu niż we Lwowie. W 1587 roku Zamoyski podejmuje pertraktacje z Mosze Kohen, który pośredniczy w sprowadzeniu Żydów Sefardyjskich z Europy Zachodniej. Kanclerz wyznacza Żydom z Portugalii, Hiszpanii, Włoch i Turcji ulice przy Rynku Solnym, przy zapleczu fundamentów ratusza. Można przypuszczać, że było to zaplanowane działanie, które miało rozwinąć handel. W 1591 roku w Zamościu mieszkało 2 Żydów. Trzecią grupą ludności sprowadzoną do Zamościa, na mocy przywileju z 1589 roku, byli Grecy. Bogaci kupcy otrzymali w Rynku Wielkim lub w jego okolicy nie osadzone jeszcze działki. Ludność ta nie zorganizowała się w oddzielną grupę na sposób Ormian czy Żydów. Na skraju miasta powstała drewniana cerkiew, a ulica biegnąca w jej kierunku nazwana została Grecką.
źródło: zabytki.zamosc.pl
Nie ma pewności co do planu zagospodarowania placu przy Rynku Wielkim. Wiadomo natomiast, że nastąpiło ono z kilkuletnim opóźnieniem wobec reszty miasta. Zamoyski ze szczególną pieczołowitością dobierał osadników, którym nadawał działki, dlatego nie były one obsadzone przez całe lata. Od samego początku dwie z nich przeznaczone były dla Tellaniego i Moranda. Natomiast dwie działki narożne, przy ulicy Zamkowej, sprzęgające rynek z rezydencją zostały zajęte przez Moranda i Wójta Zamościa Wnuka. Ratusz został ulokowany przed 1584 rokiem.
Dlaczego Jan Zamojski podjął decyzję o budowie nowego miasta?
Hipotez jest kilka. Jedna z nich wskazuje na bliską perspektywę uzyskania nowej godności ? hetmana, gdyż decyzja o budowie miasta ? twierdzy została podjęta w czasie przygotowań wojennych. Druga wskazuje na dalsze widoki na karierę polityczną. Nowoczesna twierdza w kraju pozbawionym takich umocnień mogła podbudować jego pozycję polityczną. Może wpływ na decyzję miały działania wojenne w jakich uczestniczył, a może ideę stworzenia miasta idealnego podsunęli mu inżynierowie budowniczy skupieni wokół Batorego?
